Zez to zaburzenie widzenia jednoocznego i obuocznego, spowodowane nieprawidłowym ustawieniem i ruchomością gałek ocznych. Powstaje w wyniku wzmożonej siły działania jednej grupy mięśni poruszających gałką oczną w stosunku do mięśni o działaniu antagonistycznym lub całkowitego wyłączenia jednej grupy mięśni na skutek porażenia korespondującego nerwu. U osób z zezem obraz widziany przez każde oko jest różny. W efekcie mózg nie jest w stanie złożyć obu odbieranych obrazów w spójną całość i dochodzi do dwojenia. W zależności od rodzaju zaburzenia widzenia obrazy mogą znajdować się obok siebie, pod lub nad sobą bądź być przesunięte pod różnym kątem względem siebie. Wyróżnia się trzy typy zeza – ukryty, jawny towarzyszący oraz jawny nietowarzyszący, zwany także porażennym.
Współczesne metody leczenia zeza
Współcześnie w leczeniu zeza stosuje się dwie metody – leczenie zachowawcze oraz leczenie operacyjne. Forma terapii dobierana jest indywidualnie w zależności od wieku pacjenta oraz rodzaju zeza.
Metody leczenia zeza ukrytego
Zez ukryty, który nie powoduje żadnych dolegliwości, zazwyczaj nie wymaga leczenia. W sytuacji, gdy zaczynają mu towarzyszyć takie objawy, jak bóle oczu, bóle głowy oraz okresowe podwójne widzenie, stosuje się leczenie zachowawcze. Jeżeli zez ukryty jest duży, istnieje ryzyko, iż przekształci się w zez jawny, któremu stale towarzyszy podwójne widzenie. W takim wypadku zalecane jest pilne wdrożenie leczenia operacyjnego.
Metody leczenia zeza jawnego towarzyszącego
Zez jawny towarzyszący leczony jest zazwyczaj z wykorzystaniem metod zachowawczych. Terapię rozpoczyna się natychmiast po wykryciu zaburzenia wzroku, a więc już we wczesnym dzieciństwie. U niektórych dzieci ze zdiagnozowanym zezem jawnym towarzyszącym konieczne jest zastosowanie leczenia operacyjnego. Dzieje się tak między innymi w wypadku zeza o dużym kącie, w zezie pionowym lub skośnym.
Metody leczenia zeza porażennego
Leczenie zeza porażennego początkowo polega na wykorzystaniu metod zachowawczych. Jeżeli zaburzenie nie ustąpi samoistnie, po upływie 6–12 miesięcy podejmowane jest leczenie operacyjne. W wypadku zeza porażennego leczeniem przyczynowym pacjenta poza okulistą powinni zajmować się neurolog, neurochirurg, endokrynolog, chirurg szczękowo-twarzowy lub lekarz internista.
Podjęcie leczenia zeza zaraz po uwidocznieniu się zaburzenia i w możliwie najmłodszym wieku daje szanse na całkowite wyleczenie. W wypadku dzieci z reguły wykorzystywane są metody zachowawcze. W sytuacji jednak, gdy leczenie zachowawcze zawodzi, może zostać podjęta decyzja o rozpoczęciu leczenia operacyjnego.
Zachowawcze leczenie zeza
Zachowawcze leczenie zeza może polegać na stosowaniu okularów pryzmatycznych, zasłanianiu oka dominującego lub ćwiczeniach rehabilitacyjnych mięśni gałkoruchowych.
Okulary pryzmatyczne
Okulary pryzmatyczne wyposażone są w specjalnie zaprojektowane szkła pozwalające na zniwelowanie problemów z widzeniem obuocznym. Załamują one światło i zmieniają jego kierunek, umożliwiając wystąpienie tak zwanego efektu pryzmatycznego, który polega na odchyleniu przechodzącego przez soczewkę światła do pierwotnego kierunku. Odchylenie to jest największe w miejscu, w którym soczewka jest najgrubsza. Efekt pryzmatyczny pozwala na skierowanie promieni światła na korespondujące obszary siatkówki. Wpływa na sposób widzenia obrazów przez oko i ich interpretacji przez mózg. Korekcja pryzmatyczna może być stosowana zarówno w wypadku dorosłych, jak i dzieci. Stanowi jedną z najskuteczniejszych metod wykorzystywanych w zachowawczym leczeniu zeza. Dobór korekcji pryzmatycznej powinien być dostosowany do indywidualnych potrzeb pacjentów, ze względu na różne umieszczenie soczewek w oprawie okularowej.
Zasłanianie oka dominującego
Zasłanianie oka dominującego to metoda zachowawczego leczenia zeza służąca zmuszeniu słabszego oka do bardziej intensywnej pracy i dążąc do poprawy komunikacji między okiem a mózgiem. Oko jest zazwyczaj przysłaniane przy pomocy specjalnej opaski. W niektórych wypadkach mogą zostać zastosowane krople rozmywające widzenie.
Ćwiczenia rehabilitacyjne mięśni gałkoruchowych
Ćwiczenia rehabilitacyjne wzroku, zwane ćwiczeniami ortoptycznymi, to forma leczenia zachowawczego powszechnie stosowana w terapii zeza. Różnią się one w zależności od tego, czy pacjent cierpi z powodu zeza rozbieżnego, czy też akomodacyjnego, często określanego mianem zbieżnego.
- Ćwiczenia ortoptyczne przy zezie rozbieżnym
Ćwiczenia ortoptyczne przy zezie rozbieżnym służą poprawie konwergencji i zwiększeniu kontroli pacjenta nad ustawieniem oczu. Pozytywnie wpływają na narząd wzroku, powodując wymuszenie prawidłowego widzenia. W ramach ćwiczeń ortoptycznych przy zezie rozbieżnym wykonuje się ćwiczenia z pryzmatami, ćwiczenia konwergencji względnej bez napinania akomodacji oraz ćwiczenia zbieżności.
- Ćwiczenia ortoptyczne przy zezie akomodacyjnym
Ćwiczenia ortoptyczne przy zezie akomodacyjnym polegają na zwiększeniu zakresu fuzji i oddzieleniu konwergencji od akomodacji. Muszą być one dobrane z największą ostrożnością, by przypadkiem nie doprowadzić do zwiększenia ustawienia zbieżnego do bliży i zwiększenia kąta zeza. Najbezpieczniejsze są ćwiczenia zakresu fuzji do dali, pozwalające poprawić ustawienie oczu i zwiększające kontrolę pacjentów nad pozycjonowaniem oczu w ortopozycji.
Operacyjne leczenie zeza
Operacyjne leczenie zeza stosuje się przede wszystkim u osób dorosłych, w niektórych wypadkach jest ono jednak zalecane także u dzieci. W jego ramach wykonuje się operację mięśni gałkoruchowych oraz zabiegi polegające na iniekcjach z wykorzystaniem toksyny botulinowej.
Operacja mięśni gałkoruchowych
Celem operacji mięśni gałkoruchowych jest ustawienie gałek ocznych tak, by były położone względem siebie równolegle. Polega ona na wzmocnieniu lub osłabieniu wybranych mięśni chorego oka lub obojga oczu, w zależności od typu zeza. Przykładowo, u pacjentów z zezem rozbieżnym podczas operacji osłabiany jest mięsień prosty przyśrodkowy zezującego oka, z kolei mięsień prosty boczny zostaje wzmocniony. W wypadku leczenia operacyjnego zeza towarzyszącego konieczne jest wykonanie prób z pryzmatem, istnieje bowiem ryzyko, iż w następstwie zabiegu pojawi się podwójne widzenie. Z tego powodu u pacjentów nastoletnich i dorosłych często możliwe jest wyłącznie zmniejszenie wielkości kąta zeza, a nie całkowite wyeliminowanie wady.
Iniekcja toksyny botulinowej
Zabiegi polegające na wykonaniu iniekcji z wykorzystaniem toksyny botulinowej A mają na celu zmniejszenie napięcia odpowiednich mięśni gałkoruchowych. Toksyna ta hamuje bowiem uwalnianie acetylocholiny, będącej neuroprzekaźnikiem odpowiadającym za impulsy między nerwami a mięśniami, w rezultacie zapobiegając skurczom mięśni i powodując, że przechodzą one w stan relaksacji. Zabiegi tego typu cechują się dużą skutecznością, ich efekty nie są jednak trwałe – działanie toksyny botulinowej A utrzymuje się tylko przez okres około trzech miesięcy.
Dlaczego nie należy bagatelizować zeza?
Zez to wada wzroku powodująca liczne utrudnienia w codziennym życiu. Dotknięte nią osoby doświadczają problemów w nauce, prowadzeniu pojazdów, a często także i w samodzielnym poruszaniu się. Bagatelizowanie zeza może sprawić, że nasili się on z wiekiem, a jego usunięcie stanie się trudne, by nie powiedzieć niemożliwe. Leczenie tej przypadłości należy rozpocząć najszybciej, jak się da, znacząco zwiększa to bowiem szansę na całkowite wyleczenie i przywrócenie prawidłowego widzenia. Warto pamiętać, iż jedną z przyczyn powstawania zeza mogą być czynniki genetyczne. W związku z tym zalecane jest zachowanie szczególnej czujności w wypadku dzieci rodziców zezujących lub posiadających dużą wadę wzroku.
